Borsada Devre Kesici Nedir?
Borsada devre kesici, piyasa işlemlerinde ani duraklamalar yaşatan ve yatırımcıları aşırı fiyat dalgalanmalarına karşı korumayı amaçlayan bir güvenlik mekanizmasıdır. Bu sistem, fiyatlardaki aşırı yukarı veya aşağı hareketlerin etkilerini sınırlandırarak yatırımcıların olumsuz etkilenmesini engellemeye odaklanır.
Endekse Bağlı Devre Kesici Sistemi (EBDKS) adı verilen bu yapı, özellikle Borsa İstanbul'da endekslerde %5 veya %7'lik bir düşüş yaşandığında devreye girer ve işlem hacminde oluşabilecek panik etkilerini azaltmayı hedefler. Böylece yatırımcıların kayıpları minimum seviyede tutulmaya çalışılır.
Geçmişte kullanılan Otomatik Seans Durdurma Sistemi (OSDS), 30 Kasım 2015’te BİSTECH sistemine geçişle birlikte yürürlükten kaldırılmış ve yerine devre kesici uygulamaları getirilmiştir. Devre kesici kullanımına yol açabilecek durumlar arasında piyasalarda meydana gelen önemli haberler, değişen beklentiler ya da spekülatif hareketler yer alır.
Borsa devre kesicileri yalnızca fiyat düşüşüyle değil, panik ortamında gerçekleşen alımlarla da etkili olabilir. Bu sistem hem genel piyasa endekslerinde (örneğin S&P 500 veya BIST 100) hem de hisse senetleri düzeyinde hayata geçirilebilir.
1. Borsa İstanbul Genelinde Devre Kesici Sistemi
Borsa İstanbul, özellikle BIST 100 endeksinde meydana gelen %5 veya daha fazla bir düşüşü takiben devre kesicileri devreye sokar. Alternatif bir tetikleyici de %7 veya üzerindeki kayıplardır.
Devre kesicinin aktif hale gelmesiyle birlikte, ilk 20 dakika boyunca hiçbir işlem gerçekleşmez. Bu sürenin ardından 5 dakikalık bir emir toplama dönemi başlar. Emir toplama yöntemi, hisse senetlerinin kesintiden önceki sabit fiyatı üzerinden yapılan işlemleri kapsar. Sonraki 5 dakika içinde emirler eşleştirilir ve tek fiyat uygulaması tamamlanır. Toplamda 30 dakikayı bulan bu süreç sona erdikten sonra sürekli işlem yöntemine geçilerek normal piyasa düzenine geri dönülür.
2. Hisse Senetlerine Özel Devre Kesici Kuralları
Borsa İstanbul, büyüklüklerine göre Yıldız Pazar, Ana Pazar ve Alt Pazar olmak üzere üç farklı hisse senedi pazarı barındırır ve her pazarda farklı devre kesici eşiği uygulanır.
- Yıldız Pazar: Eşik değer %10’dur; 5 dakikalık emir toplama ve 2 dakikalık emir eşleştirme süreleri bulunur.
- Ana Pazar: Eşik değer %7.5’tir; emir toplama süresi 15 dakika iken emir eşleştirme süresi yine Yıldız Pazar’daki gibi 2 dakikadır.
- Alt Pazar: Eşik değer %5’tir; emir toplama ve eşleştirme süreleri Ana Pazar ile aynıdır.
3. ABD Borsalarındaki Devre Kesici Sistemi
ABD borsalarında da belirli seviyelerdeki düşüşlere bağlı olarak uygulanan üçlü bir devre kesici sistemi vardır. S&P 500 endeksinin %7, %13 ve %20 oranında değer kaybetmesiyle tetiklenen bu sistemde:
- %7 ve %13 düşüş: İşlemler 15 dakika durdurulur.
- %20 düşüş: Borsa işlemleri tüm gün boyunca askıya alınır.
Bu mekanizma yalnızca düşüşler için değil, piyasaların aşırı yükseldiği durumlarda da devreye girebilir ve ilgili finansal varlık ile bulunduğu pazarın özelliklerine göre farklılık gösterebilir.
Borsada Devre Kesici Kaç Dakika Sürer?
Borsalardaki devre kesici tetikleyicisi %5 olduğunda, tüm BİST hisselerinde uygulanır. Devre kesici uygulandıktan sonra emir toplama ve eşleştirme süreleri, hisse senetlerinin bulunduğu pazara göre değişiklik gösterebilir. Tek fiyat yöntemi sırasında sadece emir toplama işlemi gerçekleşir ve en çok işlem miktarının yapıldığı fiyat üzerinden işlem yapılır. Bu nedenle tek fiyat yönetimi "karanlık seans" olarak adlandırılır. Belirlenen fiyatın açıklanmasının ardından işlemler sürekli işlem yöntemiyle devam eder.
Devre Kesici Hisseyi Nasıl Etkiler?
Borsalardaki devre kesicilerin hisseler üzerinde olumlu etkileri vardır. Ani dalgalanmalar sırasında yatırımcıların duraklamasına olanak tanır ve olası risklerin gözden geçirilmesine yardımcı olur. Bu kesiciler, yatırımcıların spekülatif dalgalanmalar karşısında değişime uğramasını engelleyerek zararlara karşı süre tanır.
Borsada Devre Kesici İyi Midir?
Bazıları, borsalardaki devre kesicilerin siparişlerin sınırlı seviyede oluşmasına ve likiditenin azalmasına neden olduğunu düşünmektedir. Bu kesicilerin kullanılmaması durumunda piyasanın daha tutarlı olacağını savunurken, diğerleri duygusal etkilerin piyasayı etkileyebileceğini ve bu durumda devre kesicilerin yatırımcıların kontrolünü sağlayabileceğini düşünmektedir.
